«تفکر نهایت چاره‌جویی انسان است.» این تعریفی است که ادوارد دوبونو (Edward De bono)، شناخته‌شده‌ترین صاحب‌نظر در عرصه آموزش تفکر به عنوان یک مهارت، ارائه داده است.
تفکر (Thinking)، واژه‌ای است سهل و ممتنع که بسیاری از ما گمان می‌کنیم معنی آن را می‌دانیم اما واقعیت این است که متفکران حوزه تفکر، هنوز به اجماعی درباره مفهوم تفکر دست نیافته‌اند و گاه می‌توان تعاریفی متضاد را برای آن یافت.
فهرست محتوا
تعاریف مختلف از تفکر
واژه تفکر در حوزه‌های مختلف علمی کاربردهای متعددی دارد و به میزان همین کاربردها، تعاریف متعددی نیز از آن ارائه شده است.
آنطور که در کمبریج آمده تفکر یعنی استفاده از ذهن برای تصمیم‌گیری درباره چیزی.
فرهنگ لغت دنیای جدید وبستر تفکر را کلمه‌ای کلی و به معنای تمرین تعریف می‌کند و آن را توانایی‌های ذهنی می‌داند که می‌تواند ایده‌ها را به نتیجه برساند.
تفکر در فرهنگ لغت روان‌شناسی انجمن روان‌پزشکی آمریکا (APA) چنین شرح داده شده است: تفکر رفتاری شناختی است که در آن ایده‌ها، تصاویر، نمادهای ذهنی و سایر عناصر فرضی فکری، تجربه یا دست‌کاری می‌شوند.
جان دیویی (John Dewey)، روانشناس و یکی از معروفترین فیلسوفان آمریکایی قرن بیستم آمریکایی و از صاحبنظران حوزه آموزش و پرورش، معتقد است که «یادگیری تفکر» باید هدف غایی آموزش و پرورش باشد.
این‌ها بخش کوچکی از دنیای معانی برای کلمه تفکر است؛ صاحبنظران هر حوزه از دیدگاه دانش خود به این واژه می‌نگرند. تفکر درباره تفکر از دیرباز شروع شده و هنوز تعریف واحدی برای آن نمی‌توان یافت و شاید هیچگاه این اجماع درباره معنی تفکر به دست نیاید اما واقعا تفکر چیست؟!
تفکر چیست؟
تفکر یک فرایند پنهان و نیز یک فرایند نمادین است که به ما امکان می‌دهد تداعی‌های روان‌شناختی ایجاد کنیم و الگو‌هایی برای درک جهان به وجود بیاوریم. فکر کردن فرایندی پنهانی محسوب می‌شود چراکه افکار ما و فرایندهای مربوط به تشکیل آنها مستقیما قابل‌مشاهده نیستند. تفکر، به‌عنوان فرایندی نمادین درک می‌شود، زیرا با استفاده از نمادهای ذهنی و بازنمایی عمل می‌کند.
برخی تفکر را یک فرایند ذهنی یا شناختی می‌دانند که برای استدلال، یادگیری، تصمیم‌گیری، حل مسئله، درک موضوعات، ادراک و همینطور بروز خلاقیت از آن بهره می‌گیرند.
تفکر یعنی سازماندهی حرکت فکر برای کشف حقایق. تفکر فعل و انفعالاتی است در ذهن انسان‌ها که می‌تواند آگاهانه یا ناآگاهانه اتفاق بیفتد.
شاید با مطالعه این تعاریف از تفکر، دیدگاهی کلی درباره گستردگی این مفهوم به دست آورده باشید. اما وقتی از تفکر به عنوان یک مهارت حرف می‌زنیم، دقیقا منظور چیست؟
تفکر به عنوان یک مهارت
ادوارد دوبونو درباره «تفکر به عنوان یک مهارت» می‌گوید در این زمینه شما با دو انتخاب روبه‌رو هستید:
در تعریف اول فکر کردن مقوله‌ای است مرتبط با هوش، و هوش را ژن‌هایی تعیین می‌کنند که انسان با آنها به دنیا می‌آید. به عبارتی همانطور که نمی‌توان رنگ چشم‌ها را عوض کرد، شیوه تفکر خود را نیز نمی‌توان تغییر داد.
در تعریف دوم فکرکردن مهارتی است که می‌توان آن را به کمک آموزش و تمرین بهبود بخشید؛ یعنی باید یاد بگیریم چطور این عمل را بهتر انجام دهیم. فکر کردن از این لحاظ هیچ تفاوتی با مهارت‌های دیگر ندارد و اگر از اراده انجام آن برخوردار باشیم، می‌توانیم مهارت فکر کردن خود را بهبود بخشیم.
تعریف ادوارد دوبونو از تفکر به عنوان یک مهارت
همانطور که مشاهده می‌کنید این دو تعریف کاملا در تضاد با یکدیگر بیان شده‌اند. یکی قدرت تفکر را مربوط به ژن انسان‌ها می‌داند و دیگری معتقد است مهارت تفکر انسان‌ها با تمرین و ممارست قابل تقویت است. کاری که ادوارد دوبونو برای دستیابی به تعریف تفکر کرده، تلفیق این دو دیدگاه است. دوبونو معتقد است:
«هوش در حکم نیروی اسب بخار در اتومبیل است. این امکان وجود دارد که پتانسیل «هوشی» ذهن، حداقل تا حدی، توسط ژن‌ها تعیین شود. حتی در این صورت نیز شواهد حاکی از آن است که ذهن می‌تواند خصوصیات آنزیمی را تغییر دهد، به همان ترتیب که به کارگیری عضلات می‌تواند خصوصیات آنزیمی را تغییر دهد.
عملکرد اتومبیل به نیروی اسب بخار آن بستگی ندارد، بلکه به مهارت راننده آن وابسته است. به عبارتی اگر «هوش» نیروی اسب بخار اتومبیل باشد، «فکر کردن» در حکم مهارتی است که این نیرو را به کار می‌گیرد.
هوش یک استعداد یا توانش است و فکر کردن یک مهارت. چنانچه قرار باشد از «فکر کردن» تعریفی به دست دهیم باید بگوییم: «تفکر مهارتی است عملی که هوش به کمک آن، به صورت هدفمند، بر تجربه تاثیر می‌گذارد.»
در تعریف دوبونو سه عنصر در کانون توجه قرار دارند: مهارت عملی، هوش و تجربه.
از این تعاریف، این طور برمی‌آید: افرادی که خود را چندان باهوش نمی‌دانند، می‌توانند با ارتقای مهارت‌های فکری خود بر کارآیی خویش بیفزایند.»
هوش و تفکر چه تفاوت‌هایی با هم دارند؟
حال سوال اینجاست که هوش و تفکر چه نقاط مشترکی با هم دارند و تفاوتشان در چیست؟ برخی معتقدند «فکر کردن صرفا همان هوش است در عمل». ادوارد دوبونو یکی از مخالفان این باور است. او یکسان دانستن این دو واژه را به دو دلیل خطرناک می‌داند:
1. اگر از هوش زیادی برخوردار باشید، در آن صورت لزومی ندارد که برای فکرکردن کاری انجام دهید.
2. اگر از هوش نسبتا کم‌تری برخوردار باشید، در آن صورت برای فکر کردن نمی‌توانید کاری انجام دهید.
پیروان این دیدگاه این پیام را به مخاطب منتقل می‌کنند که برای ارتقای مهارت فکرکردن، مستقیما نمی‌توان کاری انجام داد اما ما نیز مانند دوبونو معتقدیم می‌توان مهارت‌های تفکر را آموخت.
چرا فکر می‌کنیم؟
انسان‌ها در طول شبانه‌روز، زمان زیادی را به فکرکردن اختصاص می‌دهند. ما برای انجام هر کاری، خودآگاه یا ناخودآگاه، فکر می‌کنیم. اما سوال اینجاست: منظور اصلی از تفکر چیست؟ بیایید باز هم برگردیم به نظرات ادوارد دوبونو.
دوبونو در کتاب «de Bono’s Thinking Course» می‌نویسد: «منظور اصلی از فکر کردن برچیدن بساط فکر کردن است. ذهن فعالیت می‌کند تا خود را از گیجی، بلاتکلیفی و تردید نجات دهد.
کار ذهن شناسایی الگوهای آشنای موجود در جهان خارج است. به محض آنکه ذهن چنین الگویی را تشخیص داد، به آن می‌چسبد و آن را دنبال می‌کند – فکر کردن بیشتر از این، غیرضروری است… می‌توان گفت تفکر جستجویی مداوم برای یافتن جاده‌های آشناست؛ جاده‌هایی که تفکر را غیرضروری می‌سازند.»
تفکر چه فوایدی دارد؟
شاید سخن گفتن از فواید تفکر عجیب به نظر برسد. اگر از افراد و گروه‌های مختلف بپرسید «آیا واقعا لازم است برای انجام کارهای روزانه فکر کنیم؟» درصد بالایی پاسخ می‌دهند بله، بدون فکر کردن نمی‌توان کارها را به درستی انجام داد اما متفکران حوزه تفکر، به همین سادگی به موضوع نگاه نمی‌کنند.
سایمون بلک برن (Simon Blackburn) از زاویه‌ای متفاوت به موضوع نگاه کرده و این سوال را مطرح کرده است که چرا باید به خودمان زحمت فکر کردن بدهیم؟ فکر کردن چه فایده‌ای دارد و منظور از این کار چیست؟
او فکر کردن را در سه سطح بررسی می‌کند: سطح برتر، سطح متوسط و سطح فروتر.
تفکر در سطح برتر
از نظر سایمون بلک برن، سطح برتر، سوال را مورد سوال قرار می‌دهد و در حوزه فلسفه می‌گنجد. در این سطح انسان فکر می‌کند چون در پی ادراک خویشتن است. در اینجا منظور هیچ‌گونه کاربرد عملی نیست.
تفکر در سطح متوسط
در سطح متوسط تفکر مهم است چون به عمل متصل است. نحوه فکرکردن شماست که نحوه عمل کردن و تصمیم‌گیری‌های شما را تحت تاثیر قرار می‌دهد و زندگی‌تان را هدایت می‌کند.
برای مثال اگر تأملاتتان باعث شود به زندگی پس از مرگ ایمان بیاورید، احتمالا با رنج و محنتی مواجه خواهید شد که اگر اعتقادی به زندگی پس از مرگ نداشتید با آن روبرو نمی‌شدید.
تقدیرگرایی یا اعتقاد به اینکه علیرغم هر کاری که انجام می‌دهیم آینده مقدر شده است، اعتقادی کاملا فلسفی است ولی می‌تواند انسان را از حرکت بازدارد.
در این بخش بیایید نگاهمان را کمی تغییر دهیم! این اعتقاد به تقدیرگرایی است که ممکن است به تسلیم و رضا در برابر جایگاهی پست‌تر در برخی بخش‌های جامعه منجر شود که خود به نفع افراد طبقات برتر که این اعتقادات را اشاعه می‌دهند تمام می‌شود.
تفکر در سطح فروتر
پاسخ سطح فروتر کمی پاسخ سطح متوسط را صیقل می‌دهد البته نه در ارتباط با موضوعاتی چون اقتصاد یا فیزیک، بلکه در پایین و قعر زندگی انسان.
برای اینکه مفهوم تفکر در سطح فروتر را بهتر درک کنید بخش جذابی از کتاب «تفکر» سایمون بلک برن را در اینجا برای شما آورده‌ایم:
«همیشه کسانی هستند که خواسته‌هایمان را به ما گوشزد می‌کنند، فراهمشان می‌کنند و به ما می‌گویند به چه چیزهایی باید ایمان داشته باشیم. اعتقادات مسری‌اند و مردم می‌توانند دیگران را نسبت به هر چیزی متقاعد کنند. ما همیشه آماده‌ایم باور کنیم روش‌های ما، اعتقادات ما، دین ما، سیاست ما بهتر از دیگران است… یا حقوق خدادادی ما مهم‌تر از حقوق دیگران است یا منافع ما مستلزم دفاع یا حملات پیشگیرانه علیه دیگران است. در نهایت مردم یکدیگر را بر سر عقایدشان از پا در می‌آورند.
به دلیل همین عقایدمان درباره دیگران، یا خودمان یا منافع و حقوقمان است که به جنگ می‌رویم، با وجدانی آسوده دیگران را سرکوب می‌کنیم یا حتی گاهی راضی می‌شویم دیگران سرکوبمان کنند. اگر علت این اعتقادات عقل خفته باشد، پادزهر آن بیداری انتقادی است.»
سایمون بلک برن می‌گوید تامل و تفکر این امکان را به ما می‌دهد که به عقب قدم برداریم، وضعیت تحریف شده یا کورکورانه دیدگاهمان را ببینیم و حداقل ببینیم آیا استدلال دیگری وجود دارد که بتوانیم آن را بر عقایدمان ترجیح دهیم و اینکه دیدگاهمان واقع‌بینانه است یا نه. انجام دادن صحیح این کار اقدام دیگری در مهندسی افکار است.
بنابراین، به نظر می‌رسد یکی از وظایف همه انسان‌ها، می‌تواند پرورش و تقویت مهارت‌های تفکر باشد اما مهارت‌های تفکر چند دسته‌اند و چگونه قابل تقویت هستند؟
انواع تفکر در مدیریت
برنامه جامع یادگیری تفکر تینکآ از «گروه پژوهشی مدیریت استراتژیک و عملکرد راچونه»، بستری برای تقویت مهارت‌های تفکر با رویکرد یادگیری حین عمل است. در دیدگاه تینکآ تفکر یک عمل است نه فعالیت؛ عملی که در آن ذهن درگیر می‌شود و منجر به یک تغییر در رفتار می‌شود.
اگر تقویت مهارت‌های تفکر برای شما یا سازمانتان اهمیت دارد می‌تواند این آموزش‌ها را در قالبی متفاوت و با تدریس برترین اساتید رشته مدیریت کشور و همراه با بازی‌وارسازی آموزش در گروه راچونه فرا بگیرید.
تینکآ یکی از برنامه‌های آموزشی راچونه است که در انواع تفکر را در ۶ گونه تفکر تحلیلی، تفکر انتقادی، تفکر خلاقانه، تفکر سیستمی، تفکر طراحی و تفکر استراتژیک با استفاده از ابزارهای مختلف و در سطوح مختلف به مدیران، سازمان‌‌ها و افراد آموزش می‌دهد تا بخش عمده‌ای از تفکر که به شیوه‌های سنتی و نیمه خودآگاه انجام می‌شود را به فعالیتی آگاهانه و نظام‌مند تبدیل کند.
اگر به انواع تفکر علاقه‌مند هستید در ادامه شما را با این 6 نوع تفکر آشنا می‌کنیم تا بهتر بتوانید نیاز خود را در حوزه تفکر تشخیص دهید:
تفکر استراتژیک
تفکر استراتژیک فرایندی است که از تمرکز بر هدف و مقصد شروع شده و با رویکردی کل‌نگر به تصویر آینده و سناریوپردازی می‌پردازد تا در مقابل اتفاقات آتی، آمادگی ایجاد کند.
تفکر سیستمی
تفکر سیستمی شیوه نگاه کردن به مجموعه‌ای از اجزا و روابط میان آن‌هاست. نگاه کل‌نگر و سیستمی لازمه بررسی شرایط و برنامه ریزی برای آینده است.
تفکر سیستمی که برخورد سیستمی با موضوع‌ها را در پی دارد، به دنبال تشخیص عناصر تشکیل‌دهنده موضوع و پیوندهای موجود میان این عناصر است نه در جستجوی مجموعه‌ای از ویژگی‌های موضوع.
تفکر طراحی
تفکر طراحی، طراحی خدمت یا کالا متناسب با نیاز مشتری است. شناسایی نیازهای مشتریان و ارائه خدمت یا محصول مطلوب به آنها، رویای هر سازمان و کسب و کار است.
تفکر انتقادی
تفکر انتقادی، تفکر معقول و متاملانه برای داوری یا تصمیم‌گیری است. فرد مجهز به تفکر انتقادی می‌تواند صدق و کذب یک گزاره یا عمل را تشخیص دهد.
تفکر خلاق
خلاقیت فرایند تولید ایده‌های متعدد و معنادار است. استفاده از خلاقیت در زندگی، نیازمند تجربه و خبرگی در دانش تخصصی، آشنایی با مهارت‌های تفکر خلاق و نهایتا داشتن انگیزه برای حل مسئله است.
تفکر تحلیلی
تفکر تحلیلی مهارت روبه‌رو شدن و حل یک مسئله با کمک جمع‌آوری داده‌ها و بررسی اطلاعات است.
امسال متفاوت باش و تفکر را به همکارانت هدیه بده
برنامه جامع یادگیری تفکر تینکآ از «گروه پژوهشی مدیریت استراتژیک و عملکرد راچونه»، بستری برای تقویت مهارت‌های تفکر با رویکرد یادگیری حین عمل است. در دیدگاه تینکآ تفکر یک عمل است نه فعالیت؛ عملی که در آن ذهن درگیر می‌شود و منجر به یک تغییر در رفتار می‌شود.
اگر تقویت مهارت‌های تفکر برای شما یا سازمانتان اهمیت دارد پیشنهاد ویژه ما به شما این است که امسال متفاوت فکر کنید و تفکر را به همکارانتان هدیه بدهید.
شما می‌توانید آموزش مفاهیم و تکنیک‌های انواع تفکر را با شرایط ویژه‌ای از ما تهیه کنید و به دوستان و همکارانتان هدیه دهید.
اگر مدیر یک شرکت یا سازمان هستید، تهیه این دوره‌های آموزشی بهترین سرمایه‌گذاری برای شماست. برای کسب اطلاعات بیشتر درباره تهیه دوره‌های آموزش آفلاین تفکر تینکآ برای سازمانتان حتما با ما تماس بگیرید. ما شرایط بسیار ویژه‌ای برای نشر دانش در سازمان شما در نظر گرفته‌ایم.
ما ۶ نوع تفکر رو در تینکآ به کمک بهترین اساتید حوزه تفکر آموزش می‌دهیم:
تفکر استراتژیک با تدریس دکتر سید سروش قاضی‌نوری نایینی
تفکر سیستمی با تدریس دکتر ایوب محمدیان
تفکر طراحی با تدریس دکتر محمد ابویی اردکان
تفکر انتقادی با تدریس دکتر حسین شیخ رضایی
تفکر خلاق با تدریس دکتر محمد ابویی اردکان
تفکر تحلیلی با تدریس جلیل حیدری دهوئی
اگر به مباحث حوزه مدیریت، خلاقیت، تفکر، حل مسئله، یادگیری و یادگیری با رویکرد گیمیفیکیشن و… علاقه‌مند هستید به کتابخانه راچونه سر بزنید. ما جدیدترین و معتبرترین کتاب‌ها، مقالات و مطالب علمی را برای شما فراهم کرده‌ایم.
منبع:
وبسایت گروه مدیریت راهبردی و عملکرد راچونه: rachoone.ir
سلسله درس‌های تفکر اثر ادوارد دوبونو مترجم: مرجان فرجی، انتشارات رشد
تفکر سیستمی و ارزیابی کارآمدی آن در مدیریت جامعه و سازمان اثر سیدجعفر مرعشی، وحیده بلیغ و علی غیاث‌آبادی. انتشارات مدیریت صنعتی
تفکر اثر سایمون بلک برن مترجم مریم تقدیسی انتشارات ققنوس
