حدود 85 تا 90 درصد از کوه یخ در زیر آب قرار می‌گیرد و قابل مشاهده نیست؛ همین حقیقت ساده که شاید خیلی از افراد به آسانی از کنارش رد شوند، پایه‌گذار یکی از تکنیک‌های حوزه مدیریت است: مدل کوه یخ.
فهرست محتوا
مدل کوه یخ چیست؟
متفکران سیستمی با در نظر گرفتن این واقعیت درباره کوه‌های یخ، مدلی را طراحی کرده‌اند تا بتوانند پی ببرند مشکل اصلی در یک سازمان چیست و ابعاد پنهان یک سازمان را آشکار کنند. در واقع مسائل بسیاری هستند که معمولا نادیده گرفته می‌شوند. بخش اعظم کوه یخ که در زیر آب قرار دارد نمادی از همان عوامل و شرایطی هستند که باعث ایجاد رفتار در 10 تا 15 درصد بالای سطح آب می‌شود. دریانوردان اغلب به دلیل پنهان ماندن بخش اعظم کوه یخ در زیر آب، در برآورد کردن ابعادش دچار خطا می‌شوند.
بهتر است از زاویه دیگری به موضوع نگاه کنیم. سازمانی را در نظر بگیرید که مسئله یا رویدادی در سطح بالایی آن رخ می‌دهد. در حالت عادی می‌توان برای حل مسئله راه حلی پیدا کرد، اما آیا این راه حل، به راستی مشکلی که سازمان با آن درگیر است را برطرف می‌کند؟ پاسخ این است: خیر!
در بیشتر مواقع راه حلی که در سازمان برای برطرف کردن مشکل پیشنهاد می‌شود به طور موقت شرایط را به حالت عادی بازمی‌گرداند اما مشکل به صورت ریشه‌ای حل نمی‌شود و در ادامه مسیر، احتمالا شاهد تکرار آن خواهیم بود.
تکنیک کوه یخ به اعضای یک سازمان کمک می‌کند تا درک بهتری نسبت به یک مسئله، مشکل یا وضعیت به دست آورند و مشکلات را به صورت ربشه‌ای حل کنند.
چرا باید از مدل کوه یخ استفاده کنیم؟
با استفاده از مدل کوه یخ می‌توان به الگوهایی دست یافت که مسئله مدنظر، تنها بخشی از آن است. کاری که در گام بعد از شناسایی الگوها باید انجام شود این است که به ساختارهایی بپردازیم که منجر به ایجاد این الگوها شده‌اند و در نهایت مدل ذهنی که این ساختارها را شکل داده‌اند مورد تحلیل و بررسی قرار بگیرند.
هدف از ارائه مدل کوه یخ این است که افراد همیشه به یاد داشته باشند شرایط و موقعیت‌هایی که در یک سازمان قابل مشاهده‌اند و گاه منجر به بروز مشکلات می‌شوند به دلیل وجود ساختارهای سیستمی و مدل‌های ذهنی پنهانی است که معمولا به آن‌ها توجهی نمی‌شود.
می‌توان اینطور نتیجه گیری کرد: بخش بیشتر مشکلاتی که در سازمان پیش می‌آید به دلیل ساختار معیوب است، نه افراد. یعنی اگر شما اعضای سازمان را تغییر دهید در روند و نتیجه کلی تغییر محسوسی رخ نمی‌دهد پس بهتر است در وهله نخست در پی اصلاح ساختار باشید.
مدل کوه یخ و تفکر سیستمی
تفکر سیستمی شیوه نگاه کردن به مجموعه‌ای از اجزا و روابط میان آن‌هاست. نگاه کل‌نگر و سیستمی لازمه بررسی شرایط و برنامه‌ریزی برای آینده است.
در تفکر سیستمی مفهومی پایه‌ای وجود دارد: این ساختارها هستند که زمینه‌ساز بخش بیشتر مشکلات هستند نه اعضای گروه و سازمان. در واقع افراد مختلف در یک ساختار واحد و یگانه، نتایجی تقریبا مشابه هم از خود بر جای می‌گذارند.
همانطور که پیشتر گفته شد برای رسیدن به درک بهتر و عمیق‌تر از مشکلات یک سازمان از مدل کوه یخ استفاده می‌کنیم اما این مدل چه اجزایی دارد و چگونه می‌توان از آن بهره برد؟
مدل کوه یخ روشی است مبتنی بر رویکرد سیستمی در حل مسئله. بر این اساس ابتدا باید نسبت به شناخت دقیق رویدادها و وقایع اقدام کنید، سپس روند تغییرات عوامل کلیدی رو مورد بررسی قرار دهید. در مرحله سوم نیاز به تعیین ساختاری مشخص درباره مسئله مورد نظرمان داریم تا در چهارمین گام بتوانیم مدل‌های ذهنی حاکم بر مسئله را شناسایی کنیم و در صورت لزوم آن‌ها را تغییر دهیم.
بر اساس این مدل، بررسی و تحلیل مسئله طی این چهار گام صورت می‌پذیرد که هر مرحله نیازمند به‌کارگیری ابزارهای مختلف است.
اجزای مدل کوه یخ
مدل کوه یخ شامل چهار سطح «رویدادها و وقایع» (Events)، «الگوها و روندها» (Patterns)، «ساختارها» (Underlying Structures) و «مدل‌های ذهنی» (Mental models) است که در ادامه آن‌ها را مرور می‌کنیم:
-
رویدادها و وقایع
رویدادهایی که در یک سازمان به وقوع می‌پیوندند همان بخش از کوه یخ هستند که به سادگی قابل دیدن هستند و چون در معرض دید هستند مورد توجه قرار می‌گیرند. خیلی از مسائلی که در سطح سازمان به عنوان بحران مطرح می‌شود و همگان در صدد رفع آن برمی‌آیند از جنس رویدادها هستند.
وقتی بحران رخ دهد، زمان و انرژی زیادی برای رفع آن صرف می‌شود. بحران باید در کوتاه‌ترین زمان حل شود و بعد از برطرف‌شدنشان، شرایط عادی به نظر می‌آید. اما مسئله اینجاست که این گونه رفتارهای واکنشی و فوری، بهترین راه حل‌ها نیستند و فقط مشکل را به صورت مقطعی رفع می‌کنند. حتی در درازمدت می‌توان انتظار داشت عواقب سنگینی را به سازمان وارد کنند.
-
الگوها و روندها
اگر در یک محیط کاری بتوانیم رویدادها را به طور بهتری موشکافی کنیم و بین رویدادهای مختلفی که در زمان‌های مختلف اتفاق افتاده‌اند ارتباطی منطقی برقرار کنیم قادر خواهیم بود به روندی منطقی دست یابیم.
وقتی روندها را در کنار هم قرار دهیم آنگاه درک بهتری از رفتار سیستمی در سازمان خواهیم داشت.
-
ساختارها
وقتی از ساختار حرف می‌زنیم منظورمان چیست؟ ساختار سیستم همان چیزی است که روندها را به وجود می‌آورد. وقتی در صدد حل مسئله در سطح ساختار سیستم برمی‌آییم انتظار داریم روندها و رفتار سیستم در سازمان ما تغییر کند. حل مسئله در ساختار سیستم بنیادی‌تر و اصولی‌تر از حل مسئله در مرحله روندها و رویدادهاست.
آن دسته از مدیرانی به شیوه ساختاری مسائل را حل می‌کنند، با فراز و فرودهای کمتری در دوران مدیریت خود مواجه می‌شوند و با ثبات‌تر هستند.
-
مدل ذهنی
برای اینکه اصلاحات و تحولاتی که در بخش ساختار سیستم به وجود آمده پایدار شود باید به اصلاح مدل ذهنی افرادی بپردازیم که با مسئله ما سر و کار دارند. این ذهن و اندیشه افراد است که برای رسیدن به تغییرات مثبت ماندگار باید تغییر کند. تغییر الگوی ذهنی سازمان را می‌توان پیچیده‌ترین و بهترین نوع تحول دانست. اگر ذهن اعضای سیستم تغییر کند می‌توان انتظار داشت که بر بزرگترین چالش‌ها هم غلبه کنیم و مشکلات را به طور ریشه‌ای برطرف سازیم.
مدل کوه یخ در ادبیات
شاید برای شما جالب باشد که بدانید مدل کوه یخ یا آیس‌برگ در ادبیات هم بسیار معروف است. ارنست همینگوی (Ernest Miller Hemingway)، نویسنده مطرح آمریکایی، معتقد بود داستان‌های کوتاه همانند کوه یخی هستند که حجم بیشتر آن در زیر آب از نظر بیننده پنهان است.
همینگوی با مطرح کردن این نظریه سبکی نو در روایت داستانی ایجاد کرد که بر اساس آن، بخش‌هایی از داستان توسط نویسنده ناگفته می‌ماند تا مخاطب در ذهن خود، داستان را بسازد. برخی از صاحبنظران ادبیات داستانی ارائه و به کارگرفتن نظریه کوه یخ را نقطه عطف تأثیرگذاری ارنست همینگوی در ادبیات مدرن می‌دانند.
برای مطالعه بیشتر
اگر به مبحث تفکر سیستمی علاقه‌مندید از شما دعوت می‌کنیم آموزش مجازی تفکر سیستمی گروه راچونه را تهیه فرمایید.
در دوره تفکر سیستمی تینکآ، شما با حل مسئله با رویکرد سیستمی، مفهوم تفکر و رویکرد سیستمی و نحوه استفاده از آن در زندگی کاری خود آشنا خواهید شد. در پایان این دوره شما قادر خواهید بود که با رویکردی سیستمی به مسائل نگاه کنید، سیستم‌ها را تحلیل کنید و برای برنامه‌ریزی و هدایت اتفاقات آینده آماده شوید.
ویدیویی که در ادامه آمده بخش کوتاهی از دوره آموزش آنلاین تفکر سیستمی از برنامه جامع یادگیری تفکر (تینکا) است که توسط گروه پژوهشی راچونه برگزار می‌شود. این دوره شامل بیش از 120 دقیقه آموزش است که می‌توانید آن را از وبسایت راچونه خریداری کنید.
